Kragujevac
Posle partizanskog napada na jedinice 3. bataljona 749. puka u blizini Gornjeg Milanovca, tokom kojeg su nemačke snage izgubile 10 ljudi a 26 je bilo ranjeno, komandant puka je, sledeći uputstva generala Bemea, naredio odmazdu nad civilnim stanovništvom. 19. oktobra streljano je 422 muškarca iz sela u okolini Kragujevca, dok su narednih dana nemačke snage u saradnji sa kvislinškim formacijama izvršile masovno hapšenje u samom Kragujevcu. Među pohapšenim, nalazili su se i čitavi razredi lokalnih srednjih škola, kao prvi i drugi razred Učiteljske škole ili peti razred gimnazije. Svi su smešteni u zgrade lokalnog sabirnog logora u kojima su se već od 18. oktobra nalazili i svi muški Jevreji iz Kragujevca, njih oko 80. Streljanje je izvršeno 21. oktobra u tri lokaliteta oko grada, najviše na mestu poznatom kao Šumarice. Onog dana je streljano ukupno 2.300 civila.
Nekoliko dana pre streljanja stigao je u Kragujevac ljotićevski V dobrovoljački odred pod komandom Marisava Petrovića. Upravo jedna grupa V dobrovoljačkog odreda, pod vođstvom Momčila Zdravkovića zvanog „Izrila“, imala je zadatak da pokupi Rome. Sutradan, na dan streljanja, isti ljotićevci su se trudili da iz velike grupe uhapšenih Kragujevčana izbave one koji će po njihovom mišljenju postati novi „dobrovoljci“. Umesto njih, dali su Nemcima druge taoce, uglavnom Rome, i to u većem broju nego ono što su sami Nemci zahtevali. Po nekim procenama, tada je streljano oko 200 Roma.
"Među njima je bio veliki broj Cigana s kojima su postupali kao sa robljem. Naročito su njih velikodušno ustupali Nemcima, dajući ih u znatno većem broju od onih koje su u zamenu dobijali od Nemaca."
Branislav Božović: Poruke streljanog grada (Kragujevac, 1966)
Među brojnim istorijskim kontroverzama u vezi sa streljanjem u Šumaricama 21. oktobra 1941, jedna od manje poznatih je ona o tome kakvo je vreme bilo tog dana. Prema nekim izvorima, dan je bio sunčan i topao, dok drugi tvrde da je padala kiša. Treći izvori, međutim, kažu da je osvanulo vedro jutro, ali da se po podne, kada je streljanje okončano, smračilo i da je pala teška kiša. Koja je od tri priče tačna, nikada sa sigurnošću nećemo doznati. Ako je treća istinita, to bi značilo da je kiša pala kada je već počelo ukopavanje streljanih. U Šumadiji (a možda i još negde) postoji narodno verovanje da kiša pada na sahranama onih kojima je bilo žao što umiru...
...Sahranjivanje je trajalo danima. Ukopavanjem su rukovodile ljotićevske snage uz nadzor nemačkih vojnika. Prema nekim svedočanstvima, u nekoliko slučajeva došlo je do sukoba između talaca koji su radili na ukopavanju i ljotićevaca, koji su tražili od njih da prevrću tela i uzimaju satove, prstenje i novac. Obeležavanje grobova i pristup članovima porodica streljanih bio je zabranjen. Međutim, tokom noći, Kragujevčanke, uglavnom žene i majke streljanih, uspevale su da se provuku do Šumarica, gde su tražile svoje mrtve. Zahvaljujući njima, pronađena su četvorica muškaraca koji su uspeli da prežive rafalnu paljbu. Takođe, ima svedočanstava o desetinama slučajeva u kojima su porodice uspele da nađu svoje pokojnike, odnesu tela i sahrane ih u porodičnim grobnicama.
Jedan od potresnijih detalja je i da su mnoge žene, iako nikada nisu uspele da pronađu svoje, nastavile da dolaze kako bi donele hranu radnicima na ukopavanju. Tačan broj humki i pojedinačnih grobova u Šumaricama nije moguće precizno utvrditi. Jedno svedočenje govori o 30 velikih humki i 4-5 manjih grobova, dok izveštaj komisije oformljene nakon rata barata brojem od 31 humke i "nekoliko pojedinačnih grobova".
Prvi javni pomen žrtvama streljanja nemačke vlasti odobrile su 4. aprila 1942. U to vreme, strogost okupacionih vlasti je popustila, pa su Kragujevčani već mogli da odlaze u Šumarice, na grobove svojih streljanih. Na treću godišnjicu streljanja 21. oktobra 1944. Kragujevac je oslobođen. Prvo opelo u Šumaricama održano je sutradan.
Hronologija događaja
Milka Đorđević, svedok
Milka Đorđević, penzionerka iz Kragujevca je uz pomoć sina Dragana, svedočila ne samo o streljanju u kome je izgubila oca i brata, već i o detinjstvu okruženom opasnostima tokom čitave okupacije u Kragujevcu. Đorđevići su ostavili značajan dokument o svojoj porodici pre i posle rata, u vremenima emancipacije, jednakosti, ali i progona.
1953. godine uređen je spomen park, u tačnoj razmeri i na tačnim lokacijama zločina, obuhvatajući obe doline i brežuljke koji ih obuhvataju. 1976. godine izgrađen je muzej „21. oktobar“, koji i dan danas predstavlja jednu od najznačajinih institucija kulture sećanja u Srbiji. U spomen parku nalaze se 10 spomenika posvećenih žrtvama, pred kojima se svake godine održavaju komemoracije, a od 1991 i pomen Sovjetskim borcima palim u oslobođenju grada. Uz spomenike, masovne grobnice stoje većinom ozidane, i za uređenje svake se brine po jedan razred kragujevačkih škola. Na više mesta su raspoređene spomen-ploče i dekorisane stene sa uklesanim simbolima i natpisima. Stanje spomen-parka, zgrade i izložbene postavke se menjalo vremenom. Zgradi i mnogim spomenicima je potrebno renoviranje, a neki su i oštećeni. Spomen-park "Kragujevački oktobar" i danas organizuje "Veliki školski čas" i druge svečanosti, a poseti ga preko 30.000 ljudi godišnje, većinom škola.
Marko Terzić, kustos spomen-parka "Kragujevački oktobar".
Marko Terzić, kustos spomen parka, govori o osnivanju i razvoju i trenutnom stanju ove, najznačajnije memorijalne ustanove u Srbiji.
Osim spomenika u prostoru spomen-parka, na nekoliko lokacija u okolnim selima koja su bila na udaru odmazde vermahta, obeležena su lokalna mesta stradanja spomen pločama. U kragujevačkom, radničkom naselju Bagremar, od 1991, nalazi se i spomenik žrtvama na prvoj lokaciji streljanja u samom gradu - "Spomenik Streljanim Srbima i Jevrejima". Kod ovog spomenika, nastalog zalaganjem građana Kragujevca, održavaju se posebne komemoracije.