Štrand – gradska plaža, mesto zločina i spomenik
Od 21. do 23. januara 1942. na javnoj plaži, Štrandu, u Novom Sadu je u pogromu mađarskih vojno-policijskih snaga ubijeno 1.246 ljudi streljanjem i bacanjem u Dunav kroz rupu u ledu. Spomenik koji je tu nedavno postavljen uopšteno označava počinioce kao "mađarske fašiste", ali ne upućuje na direktnu odgovornost države čije su regularne snage počinile zločin. Štrand je bio pre rata, javna plaža, što je i posle rata nastavio da bude.
Novi Sad
Grad Novi Sad je bio za vreme Drugog svetskog rata najveći centar mađarske okupacijone zone u Bačkoj. Januara 1942. godine taj grad, kao i nekoliko okolnih sela, bili su teatar niz masakara poznatih kao „Racija“.
Mađarske okupacione vlasti su 4. januara 1942. godine otkrili i razbili partizansku grupu u blizini sela Žabalj. Bio je očekivan povod za početak već isplaniranih represalija protiv civilnog stanovništva. Vojska i žandarmerija su istog dana u selu Čurug ubili oko 900 ljudi, skoro svi sprske nacionalnosti, i oko 40 Jevreja, a mnoga tela su bacili pod zaleđenu reku Tisu. Slično se desilo u selima Žabalj, Gospođinci, Đurđevo, Titel, Mošorin u drugim mestima. Do 7. januara ubijeno je oko 1.100 ljudi, muškarci, žene i deca. Veliku većinu su činili Srbi, ali je bilo i oko 100 Jevreja i oko 50 Roma.
Između 21. i 23. januara, blokirani su delovi grada Novog Sada. Mađarska vojska i žandarmerija pod izvogovorom da je u pitanju racija u cilju otkrivanja skrivenih partizana, počele su da vrše streljanja civila na samim ulicama. Ipak, većinu pohapšenih su prebacili kamionima na gradsku plažu Štrand na obali reke Dunava. Žrtve su raspoređene u koloni i streljane jednu po jednu. Njihova tela su bačena pod zaleđen Dunav. Tokom ta tri dana, ubijeno je oko 1.250 ljudi od kojih oko 800 Jevreja i 400 Srba.
Spomenik na Keju žrtava racije, autor: Jovan Soldatović, 1971. Spomen-ploče i imena žrtava dodati 1992.
Komemoracija
Komemoracija se u Novom Sadu se održava svake godine na dan početka "racije" - pogroma u tom gradu, na "Keju žrtava racije", pored spomenika postavljenog 1971. godine, i dopunjenog imenima žrtava 1992. U novije vreme, komemoracija žrtvama koju organizuje grad, ima izražen državni i verski karakter. U većini slučajeva, prisutni su državni, vojni i verski zvaničnici regije, a obezbeđeno je i prisutstvo predstavnika nacionalnih manjina.
Po završetku masakra u Novom Sadu, streljanja su vršena u Bečeju i Srbobranu, gde je do 30. januara ubijeno još oko 100 Srba i 110 Jevreja. Po raspoloživim (ne konačnim) podacima, u raciji je ubijeno 3.809 civila, od kojih 1.965 odraslih muškaraca, 927 žena, 477 dece i 440 starica i staraca. Srba je bilo 2.578, Jevreja 1.068, 64 su bili Romi, a bilo je i Mađara, Rusina i Rusa.
Na Štrandu postoji spomenik pred kojim se takođe, kao i na keju žrtava racije, svake godine održava zvanična komemoracija.
Ivan Ivanji
Na moj rođendan, 24. januara, opet smo mogli da idemo u školu. Malo-pomalo smo saznali istinu. Nekoliko đaka se nije pojavilo. Nije nikada više. U Ulici Svetozara Miletića, pedesetak metara udaljenoj od naše škole, pobili su – koliko smo mi kao deca shvatili – gotovo sve stanovnike. Ne mogu da se setim ko je i kojim redosledom počeo da govori o svemu tome.
Ne znam ni ko mi je prvi ispričao da su mnoge odvodili na dunavsko kupalište "Štrand", tamo ih pobili i bacali u rupe iskopane u zaleđenom Dunavu. Samo nekoliko meseci ranije tamo smo se kupali. Nekoliko meseci posle "racije", leta 1942. godine, ponovo sam se kupao na "Štrandu", baš kao i leta 1943. Tada uopšte nisam mislio na pobijene, čak se nisam tešio da je Jovan Jovanović Zmaj u ovom istom Novom Sadu ispevao stihove "Haj, na groblju, na golemu...."
Leta 1944. godine sam "opravdano izostao" sa "Štranda", jer su me u aprilu iz tog istog stana, u kome sam dečački ravnodušno, čak veselo preživeo pogrom u neposrednoj blizini, policajci, još uvek ne žandari, odveli prvo u sinagogu, pa u jedan logor u Subotici, odatle u logor u mađarskom gradu Baji, gde su nas preuzeli žandari, pa nas predali esesovcima koji su nas strpali u voz pravac Aušvic... To su oni vozovi tako poznati iz bezbroj filmova.
Hronologija događaja
Vladimir Gospić
Razgovor sa Vladimirom Gospićem, preživelim Holokausta
Film “Spomenik” Miroslava Mike Antića
Ovaj film Miroslava Mike Antića, ili poema na filmskoj traci, je u svoje vreme, 1967. uspela da pokrene deo javnosti i izvršila pritisak koji je i doveo do postavljanja spomenika u Novom Sadu.
Zoran Petakov, istoričar i aktivista
O komemoracijama u Novom Sadu, sa istoričarom i aktivistom Zoranom Petakovim.